Праекты. Асэнсаваная апрацоўка інфармацыі

Частка 3. Машына пошуку з кантэкстам па часе

Тыпавая машына пошуку з кантэкстам (з выкарыстаньнем СКС) не бярэ на ўлік тое, што зьявы, паняцьці ды кантэксты зьмяняюцца ў часе.

У агульным выпадку кожны канкрэтны (актуальны) момант часу задае канкрэтныя (актуальныя) кантэксты.

Для ўліку канкрэтных кантэкстаў у актуальныя моманты часу ў пошукавай машыне зручна выкарыстоўваць

Калі пераход (рух) ад аднаго актуальнага моманту часу да другога апісваецца актуальнай працэдурай, то канкрэтная (актуальная) працэдура вызначае й канкрэтны новы элемэнтарны часавы кантэкст. Тады, ведаючы толькі адну з фазаў руху зьявы ў часе (стан зьявы) і канкрэтныя працэдуры, можна спрагназаваць і аднавіць наступныя ды папярэднія часавыя кантэксты зьяваў ды паняцьцяў.

Дзеля таго каб весьці пошук у інфармацыйным асяродзьдзі з улікам элемэнтарных часавых кантэкстаў і працэдураў, якія іх зьвязваюць, неабходна мець:

• Працэдуры, уласьцівыя карыстальніку (якія задае карыстальнік).
• Працэдуры, уласьцівыя шукаемай інфармацыі.
• Структуру паказу ўзаемадзеяньня працэдураў паміж сабою.
• Структуру паказу ўзаемадзеяньня працэдураў з кантэкстамі СКС.

Машына пошуку інфармацыі на аснове працэдурнай сувязі часавых кантэкстаў дазваляе карыстальніку пазначаць толькі прыблізныя ўласьцівасьці шукаемай інфармацыі. Прыкладам, калі задаць машыне пошуку пытаньні кшталту: "што будзе?", "што было?", "як можа выглядаць?", "да чаго падобна?", "як трэба, каб было зроблена добра?", "як не зрабіць дрэнна?" і г.д., - карыстальнік знойдзе тое, што яму трэба. Элемэнтарны часавы кантэкст і адпаведныя працэдуры падрабязна разглядаюцца ў Дадатку 3.1. Лякальная працэдурная вось.

Калі лякальная працэдурная вось сама знаходзіцца ў кантэксьце часу карыстальніка (чалавека), то гэты кантэкст можна ўлічваць коштам:

Актуальны час - гэта час, які адпавядае (ёсьць сынхронным) часу карыстальніка (суб'ектава-арыентаваны час).

Актуалізацыя часу дасягаецца тым, што:

• Кожнаму моманту актуальнага часу адпавядае свая канкрэтная актуальная СКС з канкрэтнымі, актуальнымі зьявамі.
• Актуальныя СКС зьвязаны паміж сабой актуальнымі, канкрэтнымі працэдурамі.

Паказ СКС і яе рух у актуальным часе падрабязна разглядаецца ў Дадатку 3.2. СКС у актуальным часе - СКС(t).

Асаблівасьцю машыны з СКС у актуальным часе ёсьць тое, што яна можа ня толькі выконваць функцыю пошуку, але й разьвязваць іншыя інфармацыйныя задачы (індукцыя, дэдукцыя ды інш.). Аднак для гэтага неабходны адпаведныя пратаколы кіраваньня работай машыны. Такімі пратаколамі акрэсьліваюцца розныя функцыянальныя прызначэньні машыны. Структура машыны, якая працуе з асобнымі пратаколамі, паказана ў Дадатку 3.3. Тыпавая машына кантэкстаў.

У адрозьненьне ад машыны Часткі 2, якая працуе толькі з онталягічнай інфармацыяй, машына з актуалізацыяй часу дазваляе працаваць з актуальным асяродзьдзем у рэальным маштабе часу.

Дадатак 3.1. Лякальная працэдурная вось

1. Аснова элемэнтарнага працэдурнага кантэксту.
2. Пара "тэорыя-практыка".
3. Поўны выгляд элемэнтарнага працэдурнага кантэксту.

1. Аснова элемэнтарнага працэдурнага кантэксту.
У якасьці асновы, базы элемэнтарнага працэдурнага кантэксту зручна выкарыстоўваць працэдурную пару "ідэальнае-рэальнае", ці "інфармацыя-сапраўднасьць", ці "тэорыя-практыка". Якую пару браць за аснову, - гэта ня мае асаблівага значэньня, бо, прыкладам, пры паказе зьяваў "ідэальнае", "інфармацыя" і "тэорыя" ў выглядзе модуляў элемэнтарнага сэнсу мы знаходзім падобнасьць іх восяў. Значэньне мае супярэчнасьць паміж элемэнтамі пары.

Кожны элемэнт такой пары выступае як самастойная зьява і мае ўласны кантэкст станаўленьня (гл. Дадатак 2.2, Кантэкст станаўленьня).

Гэта дазваляе кожны з элемэнтаў пары "ідэальнае-рэальнае", "інфармацыя-сапраўднасьць", "тэорыя-практыка" паказаць пасьлядоўнасьцю працэдураў, якая вызначана кантэкстам станаўленьня.

Напрыклад, для пары "тэорыя-практыка".

"Тэорыя".

паведамленьне успрыйманьне вымярэньне ацэнка рэфлексія мысьленьне доказ загад	Фаза руху тэорыі.
	паведамленьне` успрыйманьне` вымярэньне` ацэнка` рэфлексія` мысьленьне` абвяржэньне` адмаўленьне`	Фаза "дэградацыі" тэорыі (антывынік) цi фаза напрацоўкі рэсурсу станаўленьня.
		паведамленьне`` успрыйманьне`` вымярэньне`` ацэнка`` рэфлексія`` мысьленьне`` доказ`` загад``	Фаза лягічнага разьвіцьця (руху) "новай" сыстэмы (новай тэорыі) з улікам кантэксту станаўленьня (фазы "дэградацыі" ці "станаўленьня").

"Практыка".

увод арыентацыя энергетызыцыя структурызацыя арганізацыя стварэньне выснаў	Фаза руху практыкі.
	увод` дэзарыентацыя` дэзэнергетызацыя` дэструктурызацыя` дэзарганізацыя` зьнішчэньне` выснаў`	Фаза "дэградацыі" практыкі (антывынік) цi фаза напрацоўкі рэсурсу станаўленьня.
		увод`` рэарыентацыя`` рээнергетызацыя`` рэструктурызацыя`` рэарганізацыя`` рэстварэньне`` выснаў``	Фаза лягічнага разьвіцьця (руху) "новай" сыстэмы (новай практыкі) з улікам кантэксту станаўленьня (фазы "дэградацыі" ці "станаўленьня").

Заўвагі.
А) Ня мае асаблівага значэньня, зь якіх канкрэтна зьяваў будуецца такая пасьлядоўнасьць працэдураў, бо тут таксама працуе прынцып падобнасьці зьяваў. Значэньне маюць зьмены зьяваў і пераходы аднаго ў іншае (АД--ПРАЗ--ДА). Дзеля патрэбаў тых ці іншых канкрэтных пошукавых машынаў восі могуць прымаць тую ці іншую канкрэтную пачатковую форму.
Б) Кожны элемэнт восі, які належыць тэорыі ці практыцы, сам можа складацца з пары "тэорыя-практыка" і далей аналягічна разгортвацца.

2. Пара "тэорыя-практыка".
Пара "тэорыя-практыка" - ёсьць рух, які палягае ў тым, што "практыка", у агульным выпадку, сваімі вынікамі (па сваім выніку) карэктуе "тэорыю" і абумоўлівае яе зьмяненьне ў "тэорыю`". Але "тэорыя`" выклікае зьяўленьне "практыкі`" (практычных дзеяньняў) і г.д. Тады пару "тэорыя-практыка" можна паказаць у выглядзе працэсу ўзаемнага пераходу:

... -- тэорыя -- практыка -- тэорыя` -- практыка` -- ...

Заўвага.
Пара "тэорыя-практыка" ёсьць сама агульным выпадкам, а ў дэталях для онталягічных працэсаў "тэорыя" можа зьнікаць - згортвацца ў "практыку" ўзаемадзеяньня рэсурсаў ці пераходзіць у інфармацыйны працэс.

Калі ўлічыць канктэкст станаўленьня, якім валодае кожны з элемэнтаў пары, то рух зручна паказаць як станаўленьне зьявы:

Тады апэраваньне СКС з улікам элемэнтарных працэдурных кантэкстаў можна паказаць так: адна СКС месьціцца над другой СКС, а зьвязвае іх працэдура і г.д.

Прыклад. "Доктар кажа маці пакупаць дзіця".
СКС1 - карціна сьвету з цэнтрам у зьяве "доктар кажа",
СКС2 - карціна сьвету з цэнтрам у зьяве "купаньне дзіцяці".

Дзе x1 і x2 - зьявы, зьвязаныя працэдурна.

Цяпер неабходна вызначыць, якая працэдура зьвязвае пазначаныя зьявы. Зыходна ёсьць дзьве працэдуры: "казаць пра" і "купаць". Па мэханізмах Часткі 1 вызначаем, што "казаць пра" - гэта працэдура інфармацыйных працэсаў (тэорыя), а "купаць" - працэдура практыкі, прычым працэдура "купаць" знаходзіцца ў падсыстэме да працэдуры "казаць пра". Значыцца, маем справу з працэдурнай восьсю тэорыі. Вызначаем, да якой часткі працэдурнай восі тэорыі мае дачыненьне працэдура "казаць пра". Адпаведна атрымліваем месцы:

паведамленьне успрыйманьне вымярэньне ацэнка рэфлексія мысьленьне доказ загад	"казаць пра"
	паведамленьне` успрыйманьне` вымярэньне` ацэнка` рэфлексія` мысьленьне` абвяржэньне` адмаўленьне`	"казаць пра"
		паведамленьне`` успрыйманьне`` вымярэньне`` ацэнка`` рэфлексія`` мысьленьне`` доказ`` загад``	"казаць пра"
			"казаць пра"

Мы атрымалі некалькі магчымых месцаў, дзе можа знаходзіцца патрэбная нам канкрэтная працэдура. Гэта кажа пра тое, што зыходнай інфармацыі бракуе для дакладнага вызначэньня месца працэдуры. Для ўдакладненьня яе месца можна арганізаваць дыялёг з карыстальнікам (ці ўзаемадзеяньне з інфармацыйным асяродзьдзем) і высьветліць, якія падзеі, прыкладам, папярэднічалі ўзьнікненьню зыходнага паведамленьня. Далей на падставе гэтага зрабіць выснаў.

Аналягічна будуецца і пошукавая машына, якая выкарыстоўвае СКС (структурныя сувязі зьявы) і элемэнтарны працэдурны кантэкст (працэдурныя сувязі зьяваў).

Такая пошукавая машына з элемэнтарным працэдурным кантэкстам не патрабуе дакладнага пазначэньня таго, што мае быць знойдзена. Ёй досыць, каб былі пазначаны кантэкставыя працэдурныя каардынаты патрэбнай інфармацыі ("што будзе", "што было", "як можа выглядаць", "да чаго падобна" і г.д.).

3. Поўны выгляд элемэнтарнага працэдурнага кантэксту.
Элемэнтарны працэдурны кантэкст мэтазгодна разгарнуць больш дэталёва з улікам асаблівасьцяў тэлеалягічнага руху, што дазваляе не абмяжоўваць яго (гэты кантэкст) толькі ланцужком "...--тэорыя--практыка--...".

а) Калі разгледзець рух "тэорыя-практыка" як зьяву.

Дык тут ёсьцека ўласны, іманэнтава ўласьцівы "тэорыі-практыцы" працэс станаўленьня-дэградацыі, які палягае ў тым, што: карэкцыя руху ідзе толькі па самім працэсе гэтага руху. У агульным выпадку, пры абмежаваньні кантролю руху толькі гэтым працэсам, атрымліваем антывынік: кожны цыкль "тэорыя-практыка" выніковы (станаўленьне), а вынік цалкам можа быць любым (дэградацыя). Вось чаму неабходна ўлічваць надсыстэмавы кантэкст станаўленьня руху "..--тэорыя--практыка--тэорыя`--...". Гэта можна паказаць так:

Узгадаем прыклад з купаньнем дзіцяці. Доктар патлумачыў маці ўсё як мае быць. Маці купае як мае быць. І ўсе ж яна правароніла момант, каб прышчапіць дзіцяці добрую навычку - не дае яму гуляць з мачулькай, і гэтым адбівае ў яго ахвоту да самастойнага догляду.

б) З другога боку, калі разгледзець вышэйапісаны рух як самастойную зьяву, дык ён у сваю чаргу гэтак жа мае ўласны, іманэнтава ўласьцівы працэс станаўленьня-дэградацыі. У гэтым працэсе карэкцыя руху ідзе толькі па "мэце" самога руху. У агульным выпадку, пры кантролі руху толькі па "мэце", атрымліваем антывынік (дэградацыю) з прычыны таго, што ў працэсе руху да мэты спажываюцца рэсурсы акаляючых зьяваў-сыстэмаў. Гэткае спажываньне вядзе да зьнішчэньня акаляючых рэсурсаў і немагчымасьці дасягненьня канчатковага выніку (канчатковай мэты). Тут праблема палягае ў тым, што адсутнічаюць крытэрыі, якія рэсурсы (ці комплексы рэсурсаў) могуць у далейшым спатрэбіцца для станаўленьня. Тады "макра-разьвязак" палягае ў апрыёрным стварэньні (падтрымцы) акаляючых рэсурсаў, бо аб'ектыўна пры разьвіцьці сытуацыі невядома, якія зь іх спатрэбяцца надалей.

Адгэтуль зьяўляецца прынцыповае патрабаваньне - не зьнішчаць рэсурсы, не паразытаваць на рэсурсах, а ствараць іх, рухацца коштам стварэньня рэсурсаў. Гэтае патрабаваньне тычыцца ўсіх роўняў працэсу "тэорыя-практыка" і забясьпечвае станаўленьне поўнага элемэнтарнага працэдурнага кантэксту.

У выніку маем тры віткі станаўленьня працэдурных кантэкстаў:
- Станаўленьне зьявы.
- Станаўленьне працэсу.
- Станаўленьне сыстэмы працэсаў (прынцып рэсурсастварэньня).

Узгадаем прыклад з купаньнем дзіцяці. Маці як мае быць прывучае дзіця да самастойнага догляду, але калі акрамя мачулькі, яна не выкарыстоўвае ў працэсе купаньня іншыя цацкі, не гуляе зь дзіцем, купаючы яго, то агульнае станаўленьне дзіцяці затарможваецца.

Дадатак 3.2. СКС у актуальным часе - СКС(t)

1. Зьява ды яе актуальны час, актуалізацыя зьявы.
2. Рух актуальнае зьявы ў часе (актуальная зьява).
3. Асаблівасьці руху СКС у актуальным часе.

У Дадатку 3.1 быў выкладзены прынцып працэдурна-кантэкставага руху зьявы - лякальная працэдурная вось. Тут коштам актуалізацыі часу маем рух адразу ўсіх зьяваў СКС, бо ў любы канкрэтны (актуальны) момант часу ўсе зьявы СКС маюць пэўны актуальны стан. Працэдурная вось робіцца ўнівэрсальнай - яна працуе з усімі зьявамі ў іх узаемным уплыве.

СКС выступае як сутнасьць, а яе рух у часе - як зьява гэтае сутнасьці. Адпаведна рух у часе карэктуе саму СКС (паводле Гегеля: сутнасьць фармуецца, форма ажыцьцяўляецца).

1. Зьява ды яе актуальны час, актуалізацыя зьявы.
Актуалізацыя зьявы ў часе рэдагуе ўласьцівасьці зьявы, канкрэтызуе, касуе інварыянты і робіць адназначнымі восі модулю элемэнтарнага сэнсу гэтае зьявы. У выніку модуль элемэнтарнага сэнсу з іманэнтавага стану пераходзіць у актуальны. Рэдагаваньне модулю адбываецца аналягічна таму як, прыкладам, модуль прыметніка рэдагуе модуль назоўніка (гл. Дадатак 1.1). Аналягічна ў кантэкставым модулі.

2. Рух актуальнае зьявы ў часе (актуальная зьява).
Працэдурная вось апісвае рух зьявы ў часе і ўжо ўтрымлівае ў сабе станаўленьне зьявы. Тады рух зьявы ў часе можна паказаць як два пласты СКС(t1) і СКС(t2), адпаведныя актуальнай зьяве ў моманты часу t1 і t2. Пласты СКС(t1) і СКС(t2) зьвязаны паміж сабою прамежкавым трэцім, а гэта ўжо ёсьць працэдуры.

Агульны выгляд руху СКС у часе можна паказаць як стос пластоў:

... -- СКС(t-1) -- СКС(t) -- СКС(t+1) -- ...

Элемэнты іх зьвязаныя праз працэдуры.

3. Асаблівасьці руху СКС у актуальным часе.
Часавы інтэрвал паміж падзеямі ёсьць адносны час. Адносны час можа ацэньвацца толькі з пункту гледжаньня параўнаньня. Тут час ад t-1 да t меншы, чым час ад t-1 да t+1.

Калі ўвесьці "эталённы" час - кожнаму пласту СКС(t) даць метку рэальнага часу: год, месяц, дата, час, хвіліна, сэкунда і г.д., - і ўвесьці працэдуры ўліку й параўнаньня эталённага часу для розных падзеяў, то можна будаваць машыну, якая апэруе ня толькі структурнымі ды працэдурнымі кантэкстамі, але й кантэкстамі часу.

Заўвага.
Сьпярша ў працэдурнай кантэкставай восі мы апэравалі толькі A-лёгікай часу (паводле А.Н.Праёра) - "мінулае--цяперашняе--будучае", дзе актуальная зьява была ў "цяперашнім", а працэдурныя кантэксты працавалі зь "мінулым" і "будучым". З актуалізацыяй часу зьяўляецца магчымасьць выкарыстаньня B-лёгікі часу: "раней--адначасна--пазьней" - можна прасачыць рух і адносіны зьяваў СКС(t) у рэальным часе. Гэткая прывязка СКС(t) да актуальнага часу дазваляе скасаваць незьлічоную колькасьць варыянтаў працэдурных кантэкстаў.

Дадатак 3.3. Тыпавая машына кантэкстаў

Калі разглядаць машыну, апісаную ў Дадатку 2.3, як прататып, дык тыпавая машына кантэкстаў мае прынцыповыя адрозьненьні:
1) Рух СКС у часе дазваляе апэраваць ня толькі структурнымі, але й працэдурнымі, і часавымі кантэкстамі.
2) У СКС(t) маем узаемадзеяньне ўнівэрсальных кантэкстаў: станаўленьне, структура, працэдура, час. Можам асобна выдзяляць любы кантэкст, які цікавіць нас. Прыкладам, паводле Арыстотэля: сутнасьць, колькасьць, якасьць, адносіны, месца, час, становішча, валоданьне, дзеяньне, перажываньне, рух.

Разгледзім гэта дэталёва.
Адлегласьць ад пункту А да пункту B можа быць паказана празь зьяву "аўта", у якога ёсьць уласьцівасьць хуткасьць, і празь зьяву "час руху паміж пунктамi А і B", таму што адлегласьць ёсьць здабыткам хуткасьцi й часу. Аналягічную сытуацыю маем, калi ўявiць, што пункты А, B і C знаходзяцца на рагох трохкутніка, i разгледзець адлегласьць паміж пунктамі А і C ды А і B. Патэнцыяльна тут прысутнічае й адлегласьць паміж пунктамі В і C. Але яна можа быць выяўлена пры дабаўленьні гэткіх уласьцівасьцяў зьяваў як "кірунак", "працягласьць", "шырыня", "вугал" ды інш. Гэткiм чынам, у машыне з кантэкстам часу патэнцыяльна можа прысутнічаць любая патрэбная інфармацыя, у прыватнасьцi, аб прасторы зьяваў (прыкладам, як інфармацыя зь мінулага). Дык вось жа, для апэраваньня неабходнымі катэгорыямі трэба рэалізаваць адпаведныя працэдуры, прыкладам, для вызначэньня адлегласьці памiж пунктамi В i C па трыганамэтрычных формулах.

Тыпавая машына кантэкстаў будзе выглядаць гэтак жа, як і апісаная ў Дадатку 2.3. Да таго ж яна будзе з восьсю часу і функцыянальным блёкам, які зьмяшчае працэдуры апэраваньня той ці іншай неабходнай катэгорыяй і яе кантэкстамі ў залежнасьці ад мэты машыны.

Структура гэткіх кантэкстаў, як "паняцьце", "суджэньне", "выснаў", падрабязна разглядаецца ў працы Гегеля "Навука лёгікі", том 2 "Суб'ектыўная лёгіка альбо вучэньне аб паняцьці".

Далей: Частка 4. Машына катэгорыяў. Узаемадзеяньне дзьвюх машынаў